TEKELLEŞEN GROSS VE ZİNCİR MARKETLERİN KÜÇÜK ESNAFA ZARARLARI
Yeni alınan yasak kararları ve hükümet tarafından son 10 yıldır zincir marketlere tanınan imtiyazlar sonucu tekelleşen yapı nedeniyle, emek ve sermayesini ve adeta canını ortaya koyarak çalışan bakkal ve diğer ufak dükkân esnafı zor duruma düşürmekte veya işyerini kapatmak zorunda bırakmaktadır.
Bu marketler Türkiye’nin 81 ilinde, tüm ilçelerde, hatta her sokakta faaliyet göstermektedir ve uluslararası raporlara göre dünyanın en hızlı büyüyen şirketleri arasında yer almaktadır. Emek ve sermayesini birleştirerek çalışan bakkal ve diğer marketler tekelleşen zincir marketler karşısında zor duruma düşmekte, kısıtlı finansal imkânlarıyla oluşturmaya çalıştıkları atılımları başarısız kalmakta ve işyerlerini kapatma noktasına gelmektedirler. Yüksek enflasyona dayalı ekonomik durgunluğun görüldüğü bu dönemde, hiçbir satış yapmadan kepenklerini kapatan esnaflar vergi ve primlerini ödemekte zorlanırken, adım başı zincir marketlerin açılması adeta teşvik edilmesi küçük esnafın içinden çıkılmaz sorunular yaşamasına neden olmaktadır.
Rekabet Kurumu, hızlı tüketim malları perakendeciliğinde ilk dört teşebbüsün üçünün zincir marketler olduğunu vurgulamaktadır. Her geçen gün bu marketlerin pazar payları artarken, yerel ve küçük esnafın pay kaybettiği görülmektedir. Resmi raporlarda bu tür marketlerde ortalama15 bin çeşide yakın ürünün satışa sunulduğu belirtilmektedir. Diğer önemli bir husus, tedarikçilerle yapılan sözleşmelerin haksız rekabet sonucu küçük ve orta ölçekli perakendecileri kapanmaya zorlamasıdır. Promosyonlu ürün satışından fiyat artışlarına, ürün tedarik sürecinde yaşanabilecek sorunlara kadar hemen her konuda zincir marketler, oluşabilecek tüm ekonomik kaybı haksız ve adil olmayan şekilde perakendecilere yıkmaktadır.
Salgın döneminde de orantısız büyüme sonucu bu market zincirlerine yeni halkalar eklenmiştir. Salgınla mücadelede alınan tedbirler doğrultusunda getirilen sokağa çıkma yasakları nedeniyle semt pazarlarının kurulamaması gibi kısıtlamalar tüketicileri zincir marketlerden gıda tedarik etmeye mecbur bırakırken, bunlar ise salgın sürecindeki krizi fırsata çevirerek kar marjlarını artırmışlardır.
Son yıllarda hızla denetimsiz bir şekilde açılan zincir marketler yüzlerce iş kolunda faaliyet gösteren esnaf ve sanatkârın yok olmasına neden olmaktadır. Hemen hemen halkın temel ihtiyaçlarının hepsine birden ürün ve hizmet sunan bu marketler, sahip olduğu bazı avantajlar sayesinde piyasanın büyük bir bölümüne hakim olmakta ve tekelleşme yaratmaktadırlar. Ayrıca bu zincir marketler kartel halini almış durumdadır. Farklı zincirlerin satın alma müdürlerinin ortak fiyat belirlediklerine yönelik yaygın kanaat ve şüphe bulunmaktadır.
Zincir marketlerinin pazar paylarında son yıllarda giderek artan net kar oranları tüm piyasanın yüzde 50’inden fazlasını domine ettiklerini göstermektedir. Son üç yıllık verilere bakıldığında zincir marketlerin bir tanesinin açık ara pazar lideri olduğu ve 1 Ekim 2020 itibariyle satışlardan 7,25 Milyar TL brüt kâr elde ettiği, kâr marjını bir yılda %39,9 artırdığı görülmektedir. Bir diğeri ise 1,3 Milyar TL olan brüt kâr marjını bir yılda %23,3 oranında artırmıştır.
Zincir marketlerin bir kısmının iktidarla organik ilişkisinin varlığı ve sosyal yardımlar şemsiyesi altında oy devşirmek amacıyla kullanıldığı da kamuoyunca bilinmektedir. Örneğin alışveriş çekleri dağıtılarak 23 Haziran 2019’da yapılan İstanbul seçimlerinde İstanbul halkından iktidar adına oy istenmiştir.
Zincir marketler tarafından yok edilen esnaf ve sanatkâr kollarından bazıları;
1. Bakkallık
2. Manavlık
3. Kasaplık
4. Sakatatçılık
5. Fırıncılık - Pastacılık
6. Tatlıcılık
7. Dondurmacılık
8. Balıkçılık
9. Şarkütericilik
10. Baharatçılık
11. Bakliyatçılık
12. Kuruyemişçilik
13. Kuru kahvecilik
14. Hamburger, pizza ve piknik işletmeciliği
15. Çaycılık
16. Ayakkabı-çanta satıcılığı
17. Mefruşatçılık
18. Manifaturacılık
19. Hazır giyim eşyası satıcılığı
20. Tuhafiyecilik
21. Züccaciyecilik
22. Bijuteri ve parfümericilik
23. Kırtasiye ve kitapçılık
24. Turistik eşya satıcılığı
25. Çiçek satıcılığı
26. Mobilya satıcılığı
27. Plak, bant, kaset, CD satıcılığı,
28. Elektrik-elektronik eşya satıcılığı
29. Deri ve plastikten mamul eşya satıcılığı
30. Beyaz eşya satıcılığı
31. Oyuncak satıcılığı
32. Müzik aletleri satıcılığı
33. Mutfak eşyaları satıcılığı
34. Bilgisayar alım-satımı
35. Oto aksesuarları satıcılığı
36. İnşaat malzemeleri satıcılığı
37. Spor malzemeleri satıcılığı
38. Çilingirlik
39. Servis aracı işletmeciliği
40. Ayakkabı boyacılığı
41. Marangozluk
42. Saatçilik
43. Nakliyecillik
Kartelleşen bu yapının bir an evvel yıkılması ve her geçen gün yok olan küçük esnafımızın karşı karşıya olduğu olumsuzlukların yok edilmesi için;
• Haksız rekabete karşı acil mevzuat düzenlenmesi yapılmalıdır.
• 10.000 nüfusun altındaki hiçbir yerleşim yerinde zincir marketler açılmamalıdır.
• Ürün çeşitliliğine yönelik kısıtlama getirilmeli, 15 bin ürün azaltılmalıdır.
• Zincir marketlerin açılış ve ürün satışına yönelik olarak mutlaka il veya ilçe esnaf odalarının olumlu görüşlerinin alınması zorunlu hale getirilmelidir.
• Bu marketlerin mesken binalarda açılması yasaklanmalıdır.
• Zincir marketlerin açılış ve kapanış saatleri düzenlenmeli ve haftada en az bir günün yanı sıra yılbaşı ve bayramların ilk günlerinde de kapalı kalmaları sağlanmalıdır.
• Zincir mağazaların çevrimiçi satış ve dijital aplikasyonları sıkı şekilde denetlenmelidir.
• Promosyonlu satışlara üst sınır getirilmelidir.
• Rekabet ihlali yaratan ambalajlı gıda/içecek üreticilerinin perakendeci olmaları engellenmelidir.
Gelecek Partisi Ticaret Politikaları Başkanlığı